Chùa Xuân Lan thuộc thôn Trung, xã Hải Xuân, huyện Hải Ninh, cách biên giới Việt Trung khoảng 3 km, cách thị xã Móng Cái 2 km.

Chùa Xuân Lan được xây dựng từ bao giờ không ai rõ. Điều đặc biệt lưu ý là, đến nay chùa còn lưu giữ được một số tượng Phật rất lớn (trong đó có 5 pho tượng thời Lê). Ngoài hệ thống tượng Phật, chùa còn lưu giữ được một số mảng chạm khắc gỗ với những đường nét tinh vi sắc sảo mang phong cách thời Lê. Qua đây, có thể khẳng định rằng, ngôi chùa được xây dựng từ cuối thời Hậu Lê, đầu thời Nguyễn, cách ngày nay khoảng trên ba thế kỷ.

Xuất phát từ ý niệm của người dân nông nghiệp trong vùng, ngôi chùa là trung tâm văn hoá của làng, hầu hết mọi sinh hoạt có tính chất xã hội của cộng đồng đều được diễn ra ở chùa. Mặt khác, do nhu cầu sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng của người dân trong vùng ngày càng cao nên nhân dân đã đóng góp công của để xây dựng lên ngôi chùa này và nó đã được lưu giữ như hiện nay.

Chùa Xuân Lan tọa lạc trên một mô đất cao, phía trước chùa là một hồ nước hình bán nguyệt và con sông Ca Long uốn lượn trước cửa chùa rồi chạy thẳng ra Mũi Ngọc. Theo các cụ già trong làng thì chùa được xây dựng trên trán con rồng và mắt rồng là ao trước cửa chùa. Đây là mảnh đất cao ráo, thoáng đãng. Dòng sông Ca Long bắt nguồn từ Trung Quốc chảy thẳng vào cửa chùa rồi ngưng lại uốn khúc ở đó để tụ lại nguồn khí thiêng nơi địa đầu của Tổ quốc. Bởi thế mà từ rất lâu đời, ngôi chùa đã đi sâu vào tiềm thức của người dân nơi đây một điều gì đó rất linh thiêng và gắn bó. Đến nay, chùa vẫn còn gìn giữ gần như nguyên vẹn.

Chùa Xuân Lan quay hướng nam, hướng bắc giáp trường học, phía tây giáp đài tưởng niệm, phía đông giáp đường Quốc lộ. Lối đi vào chùa là các bậc thềm, trước kia được ghép bằng các khối đá xanh, trải qua thời gian và chiến tranh, nên đã bị huỷ hoại phần nào. Hiện tại các bậc thềm này được làm xen kẽ với gạch nung. Tiếp theo là sân chùa được lát bằng một lớp vữa xi măng, xung quanh bó gạch tạo nên một không gian thoáng mát trước cửa chùa.

Chùa bố cục mặt bằng hình chữ đinh, toà tiền đường gồm 5 gian bịt đốc, nối liền với hậu cung 3 gian 2 chái tạo thành. Phía trước hai bên chùa là nhà Tổ và nhà Mẫu. Ngoài ra, chùa còn có nhiều kiến trúc phụ khác như: nhà sắp lễ, bếp, giếng... Hầu hết các công trình được xây dựng bằng một loại gạch xanh hết sức đặc biệt: gạch xanh được đóng bằng đất bãi ven sông, sau đó xếp vào lò và chất củi đốt xung quanh, đến khi gạch chín, người làm gạch lại chất vào hầm hun khói tới khi gạch chuyển màu xanh là được.

Ngoài nghệ thuật kiến trúc đá, chùa Xuân Lan còn lưu giữ được những mảng chạm khắc gỗ có giá trị. Đặc biệt là các mảng chạm khắc ở vì kèo, đầu dư, đầu bảy, bức cốn... được các nghệ nhân thời trước chạm trổ kênh bong với những hình long, ly, quy, phượng và các hoa văn khác với những đường nét tinh vi, sắc sảo và mềm mại, mang vẻ đẹp thâm nghiêm cả về tạo hình và tâm linh.
nơi địa đầu của Tổ quốc.

Nguồn: mongcai.gov