Ở huyện Nam Trà My, có một loại sản vật nổi tiếng đó là quế Trà My – một sản vật đã có mặt tại nơi đây hàng trăm năm trước. Minh chứng cho điều đó là hiện tại ở địa phương này có những cây quế cổ thụ trên 100 năm tuổi. Quế Trà My được Cục Sở hữu trí tuệ cấp Chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý và được bảo hộ thương hiệu trên toàn quốc.

Nằm dưới chân núi “thiêng” Ngọc Linh – đây được xem là “thủ phủ” của cây quế. Nơi đây, hộ ít nhất cũng có trên một nghìn cây quế, hộ nhiều có cả chục héc-ta. Trong đó, có những ngôi làng còn những vườn quế cổ thụ hàng trăm năm tuổi, làng Ông Ní là một trong số đó. Làng Ông Ní nằm chênh vênh trên sườn núi với khoảng 40 hộ dân sinh sống. Ban ngày, cả làng vắng bóng người lớn, chỉ còn lại tiếng đánh vần của trẻ con trong lớp học trường làng. Mùa này, dù thời tiết không thuận, nhưng cận tết, cần tiền mua sắm nên dân làng vào rừng thu hoạch vỏ quế đem bán.

Ở làng có rất nhiều vườn quế cổ thụ hàng trăm năm tuổi, nhưng nằm tận trong rừng sâu, đi hơn 2 tiếng mới đến. “Ngay tại cuối làng cũng có quế cổ thụ, nhưng chưa tới 100 cây. Những cây quế trông rất già cỗi, lớp vỏ sần sùi, rêu phong bám kín cả thân cây. Đặc biệt, những cây quế này không hề bị bệnh râu mực (một loại bệnh thường thấy ở những cây quế lâu năm). Tại khu vườn này, cây quế to nhất có chu vi khoảng 2,5m, hai người ôm không xuể, cành lá sum suê che phủ cả một vùng rộng lớn. Xung quanh khu vực này cũng có hàng chục cây quế cổ thụ khác với đường kính từ 40cm đến 60cm. Đây là loại quế giống gốc Trà Vân. Một cây quế trồng khoảng 30 năm thì có đường kính chừng 40cm, nên để đạt được đường kính hơn 1 mét thì phải trồng từ rất lâu. Như cây quế này có tuổi lớn hơn cả tuổi của bố tôi. Nghe già làng kể nó phải hơn 100 năm tuổi. Cây rất quý, bà con không lột vỏ bán mà để vậy lấy hạt giống. Có lúc thương lái vào trả hàng chục triệu đồng nhưng cả làng quyết định không bán, vì cây quế đối với người dân Trà Vân rất quan trọng, là biểu tượng của sự giàu có, là nguồn sống của làng.

Cây quế luôn gắn bó mật thiết với cuộc sống của bà con, đặc biệt nó được xem như một tài sản lớn của gia đình, là của để dành làm những việc lớn. Ở Trà Vân, cây quế là loại đặc sản có từ hàng nghìn năm nay rồi. Hiện gia đình nào cũng đều trồng quế. Nhà ít nhất cũng hơn 500 cây, nhiều thì tới vài héc-ta. Mỗi năm dân làng đều lột vỏ quế mang đi bán để tăng thu nhập. Nhưng với những cây quế cổ thụ, là biểu trưng của sức sống trường tồn thì vẫn được nhân dân chăm sóc từng ngày. Nhờ những cây quế này mà hằng năm bà con mới có cây giống để trồng mới.

Theo đánh giá của các nhà chuyên môn, vỏ quế Trà My được xem chứa nhiều tinh dầu hơn tất cả các loại quế khác ở Việt Nam hiện nay. Tinh dầu có tác dụng chữa các bệnh về đường tiêu hóa, hô hấp, kích thích sự tuần hoàn của máu, lưu thông huyết mạch, giúp cơ thể ấm lên và có tính chất sát trùng. Trước đây, vỏ quế chủ yếu được chế biến thành quế kẹp, quế thanh, quế ống hoặc nấu tinh dầu theo cách thủ công để xuất khẩu ra thị trường thế giới. Còn hiện nay, với sự quan tâm đầu tư từ các doanh nghiệp, nhiều sản phẩm công nghiệp dược liệu, hương liệu từ quế Trà My đang dần hình thành, như các mặt hàng thủ công mỹ nghệ, rượu quế, bột quế, tăm xỉa răng từ thân quế, kẹo ngậm. Riêng ở huyện Nam Trà My có hơn 200 tiểu thương chuyên đi thu mua quế cây trong nhân dân rồi lột vỏ phơi khô mang đi bán. Bình quân hằng năm, toàn H. Nam Trà My bán ra bên ngoài hơn 1.000 tấn quế khô. Giá quế loại 1 hơn 50 nghìn đồng/kg.

Ông Hồ Quang Bửu – Chủ tịch UBND Huyện Nam Trà My cho biết, qua khảo sát toàn huyện thì chỉ có xã Trà Vân là gìn giữ được những vườn quế cổ thụ hàng trăm năm tuổi. Trong đó, tập trung nhiều nhất tại thôn 2 và thôn 3. Còn toàn huyện hiện có hơn 1.500ha quế bản địa với số lượng hơn 3 triệu cây. Năm 2015, huyện ươm gần 1 triệu cây giống để cấp cho nhân dân đưa vào trồng. Năm 2016 vừa qua, Nam Trà My tiếp tục gieo ươm hơn 260.000 cây quế giống để cung ứng cho nhân dân đưa vào trồng mới. Cạnh đó, người dân cũng tự thu hoạch hạt quế giống gốc gieo được hơn 15.000 cây. Địa phương cũng đã quy hoạch 6.000ha đất lâm nghiệp để đưa vào trồng quế với mục tiêu trở thành thủ phủ quế của khu vực Miền Trung – Tây Nguyên đến năm 2020.

Vườn quế đã góp phần quan trọng giúp nhiều hộ đồng bào các dân tộc xóa đói giảm nghèo và vươn lên làm giàu. Ngoài ra, cây Quế còn góp phần bảo vệ môi trường sinh thái, tăng độ che phủ rừng, giữ đất, giữ nước ở những vùng đồi núi dốc. Những vườn quế cổ thụ của đồng bào dân tộc huyện Nam Trà My, Quảng Nam được gìn giữ qua nhiều đời để lấy hạt làm giống và sẽ còn được phát triển một cách bền vững theo năm tháng.