Bảo tàng Văn hoá Sa Huỳnh thành lập năm 1994 trưng bày bộ sưu tập đầy đủ và độc đáo gồm 971 hiện vật liên quan đến cư dân cổ thuộc hệ văn hoá Sa Huỳnh (niên đại cách nay 2000 năm) - cư dân được coi là chủ nhân của tiền cảng - thị sơ khai Hội An, từng có quan hệ, giao lưu với cả khu vực Đông Nam Á, Nam Ấn Độ và Trung Hoa.

Điều lý thú là các hiện vật đều có địa chỉ khảo cổ học rất tin cậy, vì cùng với hiện vật là hệ thống tài liệu, ảnh chụp,...minh chứng rõ ràng ví trí của chúng trong lòng đất. Qua tư liệu, hiện vật, Bảo tàng còn phản ánh nhiều thông tin khác về táng tục, quan niệm sống chết, nhận thức thẩm mỹ, mối quan hệ giao lưu... của cư dân cổ thuộc hệ văn hoá Sa Huỳnh trên đất Hội An.

Đặc biệt, Bảo tàng này còn trưng bày một số hiện vật phát hiện ở di chỉ Bãi Ông - Cù Lao Chàm, minh chứng từ thời tiền sử cách nay khoảng hơn 3000 năm đã có cư dân bản địa sinh sống ở đây. Bộ sưu tập hiện vật về Văn hoá Sa Huỳnh ở Hôị An tại Bảo tàng được các nhà khoa học đánh giá là phong phú và độc đáo vào bậc nhất của Việt Nam.

Giới thiệu một số di tích, di chỉ tiêu biểu ở Hội An

Khu di tích Bãi Ông - Cù Lao Chàm: Nằm ở Bãi Ông - Hòn Lao thuộc cụm đảo Cù Lao Chàm có tọa độ địa lý 15015'15''- 15015'20'' vĩ độ Bắc, 1080 23' 10'' kinh Đông , cách đất liền 15 km, cách trung tâm Khu phố cổ Hội An chừng 19 km về hướng Đông Đông - Nam. Di tích được phát hiện, đào thám sát 4m2 vào tháng 5/1999 và khai quật 16 m2 tháng 5/2000. Lớp đất chứa vết tích văn hóa dày khoảng 120 cm chia thành hai tầng:

• Tầng văn hóa 1: Từ 00 - 40cm có hiện vật gốm - sứ khung niên đại thế kỷ VIII -X. Trên bề mặt hiện vật muộn hơn (từ thế kỷ XVII -XVIII). Lớp vô sinh: từ 40 cm - 50cm, cát vàng sáng, một số nơi bị nhiễm ô-xít sắt.
• Tầng văn hóa 2: Từ 50cm - 120cm, có nhiều cụm gốm lớn nhỏ phân bố khá dày đặc, xen kẽ nhiều viên cuội; công cụ đá mài (rìu có vai, rìu tứ giác, lưỡi ghè, bàn mài nhiều loại); công cụ từ cuội (hòn kê, chày, hòn đập, bàn nghiền, dụng cụ miết gốm, chì lưới...); và kim bằng xương, xương cá, răng hàm cá, mảnh nhuyễn thể, hạt cây, than tro ...
• Đây là khu di tích của cư dân thời Tiền sử (hay "Tiền Sa Huỳnh") nằm trên đảo khơi. Kết quả khảo cổ học ở đây, góp phần làm sáng tỏ nhiều vấn đề liên quan tới giai đoạn chuyển biến từ "Tiền Sa Huỳnh" sang "Sa Huỳnh" ở khu vực miền Trung - Việt Nam đang được nhiều nhà khoa học quan tâm. Đồng thời góp phần quan trọng cho việc nghiên cứu về thời Tiền sử ở Đông Nam Á nói chung, Việt Nam nói riêng.

Khu di tích mộ táng An Bang: Nằm trên dải cồn cát dài, cách trung tâm Hội An 4km về phía Tây, có tọa độ : 15o52'27" vĩ Bắc; 108o18'30" kinh Đông. Được phát hiện, đào thám sát 4m2 vào tháng 7/1989 và khai quật 26m2 tháng 4/1995, ở khu di tích này đã tìm thấy 18 chum mộ (trong đó: 14 chum hình trụ không vai, 2 chum hình trụ có vai, 1 chum hình nồi, 1 chum không xác định được loại hình). Hiện vật tùy táng gồm:
- Đồ gốm: Nồi (minh khí), đồ gia dụng (nồi, bát có chân đế, bình, đĩa, dọi xe chỉ, đèn (?)...).
- Công cụ và vũ khí bằng sắt: Dao, rựa, rìu, thuổng, qua, công cụ lưỡi cong...
- Đồ trang sức: có khuyên tai, vòng đeo tay, hạt chuỗi bằng đá, mã não, thủy tinh, kim loại...

Khu di tích mộ táng Hậu Xá II: Nằm trên dải cồn cát cách trung tâm Khu phố cổ Hội An khoảng 3km về phía Tây, có tọa độ: 15o52'79" vĩ Bắc; 108o18'99" kinh Đông. Được phát hiện tháng 7/1989, đào thám sát vào 10/1993, 5/1994 với tổng diện tích 43m2 . Trong 19 chum mộ ( gồm 11 chum hìmh trụ không vai ; 2 chum hình nồi ; mảnh vỡ 6 chum không rõ loại hình) . Hiện vật tùy táng gồm :

• Đồ gốm: Nồi (minh khí ); Đồ gia dụng ( đèn , bát có chân đế cao và thấp, bình hoa có chân đế )
• Đồ đồng, sắt: Thuổng, rìu, rựa, đục, dao, qua...Tiền đồng thời Vương Mãng .
• Đồ trang sức: Khuyên tai (3 mấu, vành khăn, con đỉa), Hạt chuỗi và một số loại khác bằng đá, thủy tinh, mã não, kim loại (vàng)... Đặc biệt ở đây, phát hiện được chum mộ có 2 chum lồng nhau; đã thấy việc dùng nhựa cây gắn miệng nắp vào gờ vành miệng chum và hiện tượng đốt lửa xung quanh bên ngoài chum; Đáy một số chum có than tro dày 10 - 30cm; Có chum còn sót lại xương, răng người, động vật; Có chum dưới đáy lót một lớp đá màu vàng- nâu xẫm (laferit hóa) .

Di chỉ Trảng Sỏi: Trảng Sỏi là tên gọi của cồn cát nằm bên bờ Bắc của dòng chảy cổ (Rọc Gốm),thuộc phường Thanh Hà , cách sông Hội An hiện nay gần 300m về phía Bắc, có tọa độ 15o50'16" vĩ Bắc và 108o17'92" kinh Đông. Di chỉ được phát hiện, đào thám sát vào tháng 11/1994. Tổng diện tích hai hố đào là: 12m2 (6m2 + 6m2) . Tầng văn hóa dày 0,7 - 0,8m. Nhìn chung cả hai hố diễn biến địa tầng, tầng văn hóa và hiện vật khá đồng nhất.

Di chỉ Lăng Bà: Cách trung tâm Đô thị - Thương cảng Hội An cổ chừng 5km về phía Tây, cách Cửa Đại gần 1km về phía Đông Nam, di chỉ Lăng Bà nằm trên một cồn cát rộng được bao bọc bởi các nhánh của sông Cổ Cò, con sông này từng có vai trò nối thông giữa Cửa Đại với Cửa Hàn từ đầu thế kỷ XIX trở về trước. Di chỉ được phát hiện, đào thám sát và khai quật vào các tháng 7/1989, 10/1993, với tổng diện tích 4 hố đào là 28m2. Tầng văn hóa dày 40 - 100cm.

Khu di tích mộ táng Xuân Lâm: Khu mộ táng Xuân Lâm nằm ở ngõ Thái Phiên thuộc đường Trần Cao Vân, phường Cẩm Phô. Trước đây khu vực này là một phần của cồn cát rộng lớn, mà cồn cát này chính là trung tâm Thành phố Hội An ngày nay . Tháng 2/1995 , tại đây hố khai quật đã được thực hiện , nhưng vì nhà dân ken dày nên hố khai quật chỉ có tổng diện tích hạn chế là 13,5m2 (5 x 27m) theo hướng Bắc - Nam. Hiện vật thu được gồm:
- Đồ gốm:3 chum thuộc 2 mộ táng đã bị phá phần trên, nhiều mảnh của 3 chum khác đã bị phá hoàn toàn; 3 nắp chum hình nón cụt; Nhiều đồ tùy táng thuộc đồ gia dụng là các loại nồi, bát, đĩa, dọi xe chỉ.
- Đồ sắt: Thuổng, rựa, dao nhỏ có chuôi hình vành khăn.
- Đồ trang sức: 1 khuyên tai hình vành khăn và nhiều hạt chuỗi bằng thủy tinh, đá, mã não.

Di chỉ cư trú khu vực I Cẩm Phô: Nằm trên bãi bồi ven sông cổ, có diện tích khoảng 150.000 m2 , hiện đang trồng lúa, hoa màu, cách Khu phố cổ Hội An chừng 2 km về phía Tây - Bắc. Di chỉ được phát hiện và đào thám sát 8 m2 vào tháng 7/1999, với tầng văn hóa ổn định, dày 40 - 50 cm, lẫn nhiều tro, than (củi). Hiện vật trong di chỉ gồm có:

• Nhiều mảnh gốm (thô, hơi thô, mịn, màu xám đen, vàng nhạt, nâu đỏ, hoa văn thừng, chải, vạch, in ô vuông hoặc áo gốm trơn láng cùng các đường chỉ chìm, nổi...) . Chúng là mảnh vỡ của các loại đồ đựng (nồi, bát, bát bồng, đĩa, ấm/Kendy, vò/hũ...).
• Nhiều mẩu gạch; đầu ngói ống có hình mặt hề/ mặt nạ.
• Đĩa đồng (bị phân hủy mạnh, chỉ còn nhận được dạng nằm trong di chỉ là kiểu đĩa Hán - Trung Quốc, thế kỷ I -II sau công nguyên).
• Ba hạt chuỗi thủy tinh và một số mẩu xương.

Di chỉ cư trú Đồng Nà: Nằm trên bờ Tây sông Cổ Cò - con sông vốn nối liền giữa Cửa Đại với Cửa Hàn, chảy theo hướng Tây Bắc- Đông Nam và chạy song song với bờ biển, từ đầu thế kỷ XIX trở về trước từng có vai trò giao thông quan trọng ở Hội An, di chỉ có tọa độ: 15o54'26" vĩ Bắc; 108o19'30" kinh Đông. Địa hình vùng này gồm một dải cát vàng, nhấp nhô bởi những cồn, doi,nỗng cát, bậc,thềm, bãi. Đây là dấu vết của con sông cổ được hình thành sau thời kỳ biển lùi.