Chùa Đậu là một ngôi chùa nổi tiếng tọa lạc trên một gò đất cao giữa cánh đồng làng Gia Phúc (xã Nguyễn Trãi, huyện Thường Tín). Được bao bọc bởi các hồ nước xung quanh, phía sau là sông Nhuệ hiền hoà chảy qua, nơi đây được mệnh danh là danh lam đệ nhất trời Nam, mang nhiều những nét nghệ thuật của các vương triều theo dòng thời gian của lịch sử dân tộc. Ngôi chùa đã đánh dấu một bước phát triển của tín ngưỡng văn hóa dân gian, đồng thời đây được coi là 1công trình kiến trúc lớn còn giữ được nhiều dấu vết nghệ thuật của nhiều giai đoạn lịch sử (Lý - Trần – Lê - Nguyễn).

Kiến trúc độc đáo

Chùa được xây dựng kiểu “nội công ngoại quốc”. Tam quan chùa là một gác chuông đẹp, hai tầng tám mái với các đầu đao cong vút. Nhiều bộ phận gỗ được chạm khắc hình rồng, phượng và hoa lá. Ngay khi qua Tam Quan và sân gạch, chúng ta sẽ bắt gặp đôi rồng đá thời Trần trên bậc thềm lên xuống nhà Tiền Đường. Rồng có dáng khoẻ, thân tròn, uốn lượn nhiều khúc, đầu to, miệng ngậm ngọc, chân trước chống cằm, mào vuốt thẳng lên trên với trang trí dạng đao lửa, sừng xuôi ra sau, khép lại thành khung vuông nơi đỉnh đầu. Đã có nhiều nhà nghiên cứu, khi tiếp xúc với đôi rồng đá này đã không ngớt lời khen ngợi là một tuyệt tác của các nghệ nhân thời Trần.

Tầng trên treo quả chuông đúc năm Cảnh Thịnh thứ 9 ( 1802) thời nhà Tây Sơn. Tiền đường phía trước, nối liền với hai dãy hành lang hai bên và nhà tổ ở phía sau làm thành một khung vuông bao bọc lấy tòa thiêu hương và điện thờ Bà Đậu hay nữ thần Pháp Vũ. Đặc biệt, trong chùa có chiếc khánh đồng đúc năm 1774 với bài minh do Phan Trọng Viên biên soạn. Ở đây còn hai tấm biển gỗ sơn son thiếp vàng khắc bài thơ nôm của chúa Trịnh Căn và chúa Trịnh Cương.

Trong chùa hiện còn lưu giữ nhiều tấm bia cổ từ thế kỷ 16 đến thế kỷ 18, nhiều viên gạch trang trí rồng, cá hoá long, sen... mang đậm phong cách mỹ thuật thời Mạc. Trong không gian của chùa còn có nhiều công trình kiến trúc khác như chùa Am (là nơi sinh hoạt tín ngưỡng của nhân dân thời kỳ trước đây), điện thờ Mẫu, am thờ hai vị sư Vũ Khắc Minh và Vũ Khắc Trường, nhà Tăng....

Có thể nói chùa Đậu là một di tích kiến trúc, tôn giáo và văn hoá có bề dày lịch sử, đã trải qua nhiều giai đoạn hình thành, phát triển và biến đổi. Lòng đất và những di tích, di vật hiện tồn của ngôi chùa đều ẩn chứa trong mình những thông điệp của thời gian. Bộ Văn hoá - Thông tin cấp Bằng công nhận Di tích cấp Quốc gia cho ngôi chùa trong giai đoạn đầu, vào năm 1968 để ghi nhận những chân giá trị của ngôi chùa. Thật không ngoa, khi cho rằng chùa Đậu là một Di sản văn hoá quý giá của dân tộc.