Giữa cái nắng hè oi ả, đến suối Mát nơi đèo Le (Quế Sơn), ngồi dưới những hàng cây cổ thụ hay ngâm mình vào dòng suối mát lạnh, cảm giác bao muộn phiền tan biến.

Khu du lịch Đèo Le - Suối Mát nằm cách thị trấn Hương An chừng 30km đi về hướng xã Quế Long (Quế Sơn), là vùng giáp ranh giữa hai huyện Quế Sơn và Nông Sơn. Đèo Le khá dài chừng 7km vắt qua ngọn núi Hòn Tàu với độ dốc cao lên tới 500m nối liền vùng trung và tây của Quế Sơn.

Suối Nước Mát - đèo Le gắn liền với truyền thuyết công chúa Huyền Trân luôn gợi lòng lữ khách về một sự kỳ bí, huyền nhiệm, là nơi bạt ngàn đồi núi nhấp nhô với những thác nước rầm rì suốt ngày đêm, lúc hoàng hôn hay đêm trăng, ánh sáng tạc vào vách đá phủ một màu bàng bạc, lung linh… Chuyện lưu truyền rằng xưa kia, công chúa Huyền Trân từng nhiều lần lên đèo Le ngoạn cảnh. Về sau khi vua Chế Mân chết, hoàng hậu phải chết theo phong tục vương triều, nhưng công chúa được Trần Khắc Chung bí mật giải thoát đưa lên đèo Le tạm lánh. Sau đó công chúa cải trang thành một thôn nữ để lên thuyền theo dòng sông Ly Ly ra Cửa Đại chờ gió trở nồm rồi căng buồm ra Bắc.

Nguyên thủy đèo Le chỉ là một đường mòn xuyên rừng hẹp, đi lại rất khó khăn. Năm 1937, các nhân sĩ ở Quế Sơn như Nguyễn Đình Hiến, Lâm Xuân Quế... đã đứng ra vận động nhân dân mở con đường đèo Le. Công trình hoàn thành năm 1939. Ngày nay, đèo Le dài hơn 7km băng qua dãy núi Hòn Tàu, nối hai huyện Quế Sơn và Nông Sơn. Không dài và khúc khuỷu, nhưng đến đèo Le một lần du khách mới cảm nhận hết sự cheo leo hiểm trở.

Ngày trước khi giao thông còn cách trở, đèo Le được xếp vào một trong những con đèo hiểm trở ở xứ Quảng. Qua đèo Le, nhiều người không khỏi có cảm giác dè dặt khi “dừng chân đứng lại” nơi con đèo hoang vu, chênh vênh bên vực sâu, đèo dốc quanh co và hẹp. Cũng vì vậy mà đèo Le có sức hấp dẫn khó cưỡng với cảnh sắc thiên nhiên. Đường dốc quanh co, thỉnh thoảng gặp phải những đoạn đèo lởm chởm đá, có những đoạn lên xuống dốc một bên là vách núi, một bên giống như vực sâu thăm thẳm. Thấp thoáng vài ngôi nhà của người dân nằm khuất giữa màu rừng ngút ngàn hoang sơ, yên tĩnh.

Càng đi lên các bậc đá, càng được chiêm ngưỡng nhiều vẻ đẹp hoang dã. Những khe suối nhỏ, nước trong vắt, chảy róc rách len qua những tảng đá. Hai bên lối mòn đầy cỏ và các loài hoa dại mỏng manh, rung rinh trước gió như đón chào từng lữ khách. Rải rác vài cánh sim, mua, bằng lăng tím ngát, tiếng chim rừng lảnh lót trong cái se lạnh, hanh hao của gió núi vỗ về.

Gần đến đỉnh đèo, du khách có thể cảm nhận được tiếng nước chảy của dòng suối Nước Mát dội vào vách đá vọng lại. Càng đến gần cảm giác mát mẻ của hơi đá, của nước, của rừng như mơn man thấm vào da thịt. Muốn khám phá suối nước Mát, chỉ cần gửi xe trên đỉnh đèo rồi leo qua những triền đá gập ghềnh. Ngay dưới chân suối là một hồ nước nhân tạo được xây dựng làm hồ sinh thái phục vụ du lịch. Làn nước trong xanh, mặt hồ phẳng lặng soi dáng những hàng cây, in hình bóng núi tạo thành bức tranh sơn thủy hữu tình vô cùng quyến rũ.

Khi lên tận “đỉnh trời", chiêm ngưỡng sự hùng vĩ của dòng thác đầu nguồn đang ồ ạt đổ xuống, dường như mọi mệt mỏi trên cung đường đồi núi đã mất hẳn. Tại đây, du khách tha hồ ngâm mình dưới dòng nước se lạnh, rồi mặc sức nhìn làn nước trắng xóa buông mình từ trên cao, ngắm từng tia nắng chiếu vào thác nước, lấp lánh cầu vồng mà cứ ngỡ mình đã lạc vào một thế giới khác, lãng quên những náo nhiệt, ồn ào của phố thị.

Trở lại lần này, đã thấy khu du lịch khá hơn nhiều khi nhà đón khách được cải tạo; thực đơn được cải thiện về chất lượng, hấp dẫn so với trước. Món gà nướng than ngọt mềm chấm muối tiêu, ớt xanh ngon tuyệt. Ngoài gà nướng còn có gà luộc, gà hầm muối… kèm cháo, miến; các món rau rừng luộc, các loại rau bản địa; mỗi món ăn đều mang hương vị riêng tạo sức hấp dẫn khó cưỡng với du khách sau khi đẵm mình trong dòng suối mát lạnh. Gà tre đèo Le nổi tiếng không chỉ nhờ tài khéo léo của đầu bếp mà còn vì được nuôi thả tự nhiên, thịt gà chắc, ngọt. Đặc biệt gà được chế biến bằng nước ngầm của suối Nước Mát nên càng ngon hơn.

Một ngày với suối Nước Mát, đèo Le thật nhanh, mặt trời lặng xuống vội vã... Tin chắc rằng mỗi du khách sẽ muốn nán lại một tí thời gian để đắm mình trong suối nước và núi non hoặc chỉ đơn giản muốn nhâm nhi thêm món gà đặc sản. Chia tay, cung đường đèo Le, suối Nước Mát... đã khuất xa nhưng hẳn sẽ còn vấn vương, bâng khuâng níu lòng lữ khách.