Toạ lạc trên đồi Và thuộc thôn Vân Gia, phường Trung Hưng, Thị xã Sơn Tây, Thành phố Hà Nội, Đền Và là một địa điểm tín ngưỡng linh thiêng và cũng là một danh thắng được du khách trong nước và nước ngoài biết tới.

Đền Và là ngôi đền thờ vị thần trong Tứ Bất Tử trong truyền thuyết của Việt Nam, đó là Đệ Nhất Phúc Thần Tản Viên, vị tổ của bách thần, còn gọi là Nam Thiên Thần Tổ. Đền Và còn gọi là Đông Cung trong hệ thống tứ cung của xứ Đoài (Bắc Cung thuộc xã Tam Hồng, huyện Vĩnh Lạc, Vĩnh Phúc; Nam Cung thuộc xã Tản Lĩnh, Tây Cung thuộc xã Minh Quang, huyện Ba Vì, Hà Nội). Ngôi đền đuợc xây dựng trên một khu rừng gỗ Lim rộng 5,7 hecta. Hiện nay còn lại 247 cây lim cổ thụ. Vừa qua, Hội cây Di sản Việt Nam đã công nhận 95 cây là Cây Di sản. Ngôi đền tọa lạc trên một khu đất hình con rùa đang bơi về phía mặt trời mọc. Khuôn viên của đền rộng khoảng 2.000m², được bao quanh bằng tường đá ong cao hơn 2m. Từ thế kỷ thứ 16 – 17 chỉ là ngôi đền đuợc dựng bằng tranh tre, nứa lá. Đến thế kỷ thứ 18 thì được xây dựng như bây giờ. Từ thế kỷ thứ 18 là bắt đầu được hoàn thiện”.

Kiến trúc độc đáo

Đền Và xây theo hướng Bắc - Nam, cửa đền có tam quan rộng, mái lợp ngói cổ, trên đỉnh đắp nổi hình lưỡng long triều nguyệt. Nghi môn - cổng chính của đền, hướng về núi Tản Viên (ở huyện Ba Vì) gồm ba gian dựng trên nền cao. Nghi môn có ba hàng cột gỗ đặt trên tảng kê bằng đá ong. Liền sát nghi môn, đăng đối hai bên theo chiều dọc là gác chuông và gác trống có kiến trúc tương tự nhau với kiểu chồng diêm 8 mái phỏng theo gác trống, gác chuông chùa Thầy và có dáng dấp của Khuê Văn Các trong Quốc Tử Giám. Mặt hướng vào sân đền được trang trí theo chủ đề ngũ phúc bằng hình năm con dơi xoè cánh ôm lấy cửa sổ tròn. Đền Và đuợc thiết kế “nội công, ngoại quốc”, vì vậy đền Và là nơi thờ chính. Đền Thuợng, đền Hạ, đền Trung vẫn là thờ vọng. Đền Và bên trong cùng là thờ Tam vị Tản Viên Sơn và Mậu Mẹ, sau đó đến Ban công đồng, Ban tứ trụ triều đình và các quan. Ngoài cùng là các vị quan văn, quan võ cùng các quan khác. Nó mang ý nghĩa thể hiện như một đất nước thời xưa. Chỉ duy nhất ở đền Và là thể hiện điều này qua kiến trúc “nội công, ngoại quốc.

Lễ hội Đền Và

Đền Và là một trong những trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng thờ Tản Viên Sơn Thánh. Lễ hội chính là hội xuân được tổ chức vào rằm tháng Giêng với nghi lễ trung tâm là rước long ngai bài vị "Tam vị Đức Thánh Tản" từ Đền Và qua sông Hồng sang tả ngạn đến Đền Dội ở làng Di Bình, xã Vĩnh Ninh, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc, để tế lễ và diễn lại sự tích Đức Thánh Tản Viên tắm, sau đó quay trở lại Đền Và. Cứ ba năm lại mở hội lớn một lần vào các năm Tý, Mão, Ngọ, Dậu. Lễ hội được tổ chức vào mùa Xuân và mùa Thu. Trong ba ngày rằm tháng Giêng âm lịch (15,16,17/1). Chiều ngày 14 thì làm lễ phong triều và chiều ngày 17 thì kết thúc lễ hội. Đến ngày rằm 15/9 là lễ hội với tên gọi “Tiệc của nhà Nguời” diễn ra trong 1 ngày. Lễ hội này được coi là đông vui nhất xứ Đoài và luôn giữ được thuần phong mỹ tục với tuần tiết, sắc vọng đều đuợc tế lễ và những bài văn tế từ xa xưa để lại. Lễ hội với đoàn rước dài tới 3-4km cùng sự tham gia của hàng nghìn người.

Ngoài hội xuân, ở Đền Và còn có hội thu được tổ chức vào rằm tháng Chín với nghi thức chính là đánh bắt cá ở sông Tích để chọn ra 99 con cá trắng to chế biến thành các món cá luộc, cá nướng, cá gỏi… để tế Thánh. Tục tế cá xuất phát từ truyền thuyết Thánh Tản Viên dạy người dân kéo vó và bắt được 100 con cá, trong đó có một con cá trê đang có mang được Ngài phóng sinh, sau này con cá trê đó sinh được 9 con, đều hoá đá, đầu chầu về hướng Đền Và.

Đền Và là một trong số không nhiều di tích lịch sử của Hà Nội lưu giữ được nguyên trạng cảnh quan, kiến trúc cùng những giá trị nghệ thuật đặc sắc của lịch sử văn hóa Việt Nam. Trong đền Và có rất nhiều văn bia là câu đối, hoành phi… Đặc biệt trong Cấm cung có 4 chữ “Thuợng Đẳng Tối Linh” nghĩa là Tản viên Sơn Thánh đuợc thờ phụng ở đây và đứng đầu trong Tứ bất tử. Bên ngoài điện tế thì có câu “Nam Thiên Tháng Tổ” nghĩa là Trời Nam chỉ có một ngôi đền như thế này.